Nu eens iets anders.....

Dit weekendbericht eens niet over de gezondheid van ons gezin. We staan op de drempel van 2025. Geen jongens die maandag komen lunchen, want het is vakantie. Komende maandag 30 december staan we stil bij het overlijden van mijn broer vorig jaar op die dag. Dit weekendbericht gaat over Nieuwjaar en nieuwjaarsgebruiken.  Algemeen bekend is, dat de oorsprong en de verhalen van Kerstmis en Pasen bij steeds minder mensen een lampje doen branden. Hoe staat dat met Nieuwjaar? Het wordt door velen gekoppeld aan vuurwerk en oud op nieuw viering. Maar wat weten wij eigenlijk echt over Nieuwjaar?  In elk geval dat de ‘spoedeisende hulp’ in ziekenhuizen overuren maakt; dat onze hulpverleners gehinderd en vaak nog gemolesteerd worden door vaak volgezopen of doorgesnoven randdebielen, met het IQ van een stoeptegel. Maar de meeste mensen zijn normaal, al neemt het aantal dat normen en waarden in zijn vaandel heeft, toch zienderogen af. Zo nog even gal gespuwd!

Niet altijd

Het oud-en-nieuw feest vindt zijn oorsprong in tradities van 4000 jaar geleden. Door de geschiedenis heen vierden veel verschillende volkeren en culturen het einde van het ene jaar en het begin van het volgende. Het intreden van een nieuw jaar werd veelal gekoppeld aan een vruchtbare periode. Zo begon het nieuwe jaar bij de Babyloniërs en Romeinen bij het begin van de lente, en bij de Egyptenaren op het moment dat de Nijl voor het eerst buiten zijn oevers trad. Babyloniërs vierden hun feest door een slaaf tijdelijk op de koningstroon te zetten, om hem vervolgens te offeren. Zij geloofden namelijk dat alle goden het op hun koning gemunt zouden hebben met nieuwjaar, dus vervingen zij hem tijdelijk. Romeinen vierden het feest door te offeren aan de god Janus (naar wie januari genoemd is), en de heidense Germanen vierden het feest met grote vuren, dierenoffers en veel eten en drinken.

In het hedendaagse oud-en-nieuw feest zijn nog veel sporen te vinden van de viering van de Germanen. Zo kan men de traditie van onze oud-en-nieuw gerechten baseren op de Germaanse traditie van het verdrijven van demonen. De Germanen waren bang voor demonen waardoor zij dieren offerden, en die vervolgens op aten. Volgens de Germaanse traditie ging dit ook gepaard met het nuttigen van veel alcoholische dranken. Dat overmatig drinken hebben velen in Nederland kennelijk overgenomen.

Vóór de jaartelling

Julius Caesar stelde in 46 voor Christus vast dat 1 januari voortaan het begin van elk nieuw jaar was, in plaats van het (elk jaar verschillende) begin van de lente. Bij Caesar is dus de westerse traditie ontstaan die wij nog steeds vieren. Een obstakel voor deze traditie was de kerk die zich afzette tegen de heidense Nieuwjaars rituelen.  In onze streken werd nieuwjaar niet altijd op 1 januari gevierd. In het midden van de 16de eeuw begon Nieuwjaar in verschillende streken op een andere datum: op 1 maart, op Pasen, op kerstdag óf op 1 januari. In 1563 besliste de Franse koning Karel IX dat 1 januari voortaan nieuwjaarsdag zou zijn. Op 16 juni 1575 nam Luis de Requesens y Zúñiga dezelfde beslissing voor de Zuidelijke Nederlanden. Na de invoering van de gregoriaanse kalender in 1582 haalde 1 januari het als nieuwjaardag in steeds meer landen in Europa en daarna de wereld (met vandaag nog steeds als grote uitzondering het Chinese en ook het Joodse nieuwjaar). Oorspronkelijk werd in sommige streken acht dagen na Kerstmis de besnijdenis van Christus herdacht, maar hieraan wordt al lange tijd geen aandacht meer geschonken. Nieuwjaar is geen uitsluitend christelijk feest, want alle levensbeschouwingen vieren de overgang van oud naar nieuw.

Oudejaarsavond

De overgang van oud naar nieuw begint op oudejaarsavond. Sommigen spreken van Silvesteravond, naar de gelijknamige paus uit de vierde eeuw. De heiligverklaarde paus wordt door katholieken immers op 31 december gevierd, wat tevens ook zijn sterfdag is. Dan wordt in Sao Paula de beroemde Sylvesterloop gelopen. Bij ons luisterden wij vroeger op de radio of keken we later op TV massaal naar de oudejaarsavondconference. Als we de lange avond als kind konden halen, dan mochten we ’s nachts om twaalf uur sterretjes aansteken. Echt vuurwerk was er niet bij. Dat vonden we zonde van het geld.  Nu is dat veelal overgenomen door gezellig samenzijn met een drankje en een hapje. Veel mensen gaan na middernacht de straat op vuurwerk te bewonderen of steken zelf, -niet altijd zonder risico-, vuurwerkpijlen maar ook zwaar vuurwerk af. Een aantal mensen viert tot in de kleine uurtjes.  

Gelukswijn

Wanneer het bijna middernacht is, wordt er thuis of elders afgeteld naar het nieuwe jaar, al dan niet met de top 2000, tijdens een festival of optreden of met familie of vrienden en geklonken met champagne, die wordt gezien als een gelukswijn. De laatste jaren zijn de Spaanse en Italiaanse varianten (cava en prosecco) aan een opmars bezig. Over waarom mensen klinken met glazen bestaan verschillende theorieën. Volgens sommigen klinken we omdat dat de boze geesten zou verjagen. Anderen beweren dan weer dat de gewoonte een voorzorgsmaatregel uit de middeleeuwen is. Om er zeker van te zijn dat de aangeboden drank geen gif bevatte, tikte men de bekers vrij hard tegen elkaar. Daardoor spatte de wijn op en vermengden de dranken zich met elkaar. Als één van de partijen daarna niet dronk, wekte dat argwaan op. Vandaag de dag is het klinken van de glazen eerder een teken van genegenheid en goede wil, dan van veiligheid en argwaan. Ook wordt dan ‘Nieuwjaar’ gewenst.

Vuurwerk

Ter ere van de jaarwisseling, maar in ergerlijke vorm ook veel eerder,  wordt tegenwoordig vuurwerk afgestoken. Als kind kreeg ik vroeger ‘sterretjes’. Vroeger klonken kanonschoten door de straten, maar via China is vuurwerk ook in onze contreien populair geworden en heeft het de plaats ingenomen van de kanonschoten. In de 18de en 19de eeuw organiseerde de adel af en toe vuurwerkspektakels tijdens belangrijke feesten. Bij sommige gemeenten neemt een centrale vuurwerkshow het uitgebreide afsteken in elke straat langzaam over, al blijven er diehards. Jaarlijks belanden er heel wat mensen op de spoedeisende hulp met oogletsel, brandwonden op hun gezicht, handen of vingers of erger, -vaak na cobra-geweld- in ziekenhuizen.  Veiligheidscampagnes zijn steevast onderdeel van de eindejaarsperiode. Maar verbieden past niet in Nederland, zo vindt men. Ik denk daar anders over! Veel mensen vinden het een sport om naar anderen te gooien, of zich totaal niet te houden aan de afsteektijden, waardoor ze je soms de stuipen op het lijft jagen. Nee. Ik heb niets tegen vaders of moeders die speciaal voor hun kinderen, vaak getooid met veiligheidsbril, vuurwerk afsteken. Er komt vaak protest uit de hoek van huisdiereneigenaars en mensen begaan met dierenwelzijn. De dieren schrikken van het vele en harde geluid en ervaren veel stress. Onze gemeente kent een aantal vuurwerkvrije zones.

Nieuwjaarsdag

Op nieuwjaarsdag komen families en vrienden bijeen om gelukwensen over te brengen en goede voornemens te delen. Vóór of na Nieuwjaar worden er, maar wel steeds minder, postkaarten verstuurd naar familie en vrienden met daarop de mooiste nieuwjaarswensen. Kaarten met nieuwjaarswensen worden soms ook kerstkaarten genoemd omdat ze vaak kerst- en eindejaarswensen combineren. De allereerste commerciële kerstkaart (1843) wordt toegeschreven aan de Britse tekenaar John Calcott Horsley. Die tekende een familie tijdens het kerstdiner. Op de kaart stond ‘A Merry Christmas and a Happy New Year to You’, een zin die nog steeds heel wat kerstkaarten siert. Vanuit Groot-Brittannië waaide het gebruik over naar onze streken. De etiquetteregels van de negentiende eeuw bepaalden dat men zijn naasten binnen de veertien dagen na Nieuwjaar het beste moest toewensen. Die bezoeken werden in onze tijd langzaamaan vervangen door schriftelijke wensen op een gedrukte postkaart en in onze tijd gaat het steeds meer via de sociale media. Op oudejaarsavond worden er wereldwijd zodanig veel sms’jes verstuurd, dat de verschillende netwerken meestal overbelast raken.

Middeleeuwen

In de middeleeuwen al trokken nieuwjaarszangers van deur tot deur om liedjes te zingen in ruil voor wat voedsel of geld. Oorspronkelijk werd nieuwjaarszingen enkel gedaan door minderbedeelde volwassenen. Ondertussen is deze traditie -vooral in België- , veranderd en wordt vooral gezongen voor het plezier. Het zijn meestal kinderen, en soms ook jongeren, die tegenwoordig de dag vóór Nieuwjaar van deur tot deur trekken om nieuwjaarsliedjes te zingen in ruil voor snoepgoed, fruit of wat geld. Er wordt daar dan dikwijls gezongen: 'Nieuwjaarke zoete, ons varken heeft vier voeten, vier voeten en een staart, is dat nu geen centje waard?' Wanneer de deur niet wordt geopend, zingen de kinderen: 'Hoog huis, laag huis, er zit een gierige pin in huis!' . Onder andere in de provincie Antwerpen gaan vele kinderen nog jaarlijks nieuwjaars- of koekenzingen. In de voormiddag van oudejaarsdag 31 december trekken kinderen in Galmaarden, Tollembeek en Vollezele van huis tot huis om hun ‘Godsdeel’ te vragen. De kinderen zijn meestal tussen 6 en 12 jaar oud en worden ‘Gosjdieëlers’ genoemd. Ze bellen aan en begroeten de bewoner met een vrolijke en luide ‘gosjdieël’. Als beloning geeft de bewoner de Gosjdieëlers enkele euro’s. Dat geld verzamelen de kinderen naar aloude gewoonte in een washandje. In andere provincies en ook in ons land trekken kinderen er pas op 6 januari op uit om dan Driekoningen te zingen. Zo rond de Kerst en Oud op Nieuw komt ook de krantenbezorger aan de deur om ‘Nieuwjaar’ te wensen, in de hoop een klein bedrag te krijgen. In veel landen worden traditioneel in deze periode verschillende nieuwjaarsconcerten georganiseerd. Het jaarlijks nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker in Wenen dat in vele landen wordt uitgezonden, is één van de bekendste.

Spiegel kijken

De overgang van oud naar nieuw wordt ook beschouwd als een ideaal moment om te reflecteren over het voorbije jaar en om goede voornemens te maken voor het nieuwe jaar. Tegenwoordig zijn de klassiekers onder meer stoppen met roken, gezonder leven en meer sporten. Velen slagen er echter niet in om hun goede voornemens vol te houden. Op de derde maandag van januari valt zogezegd ‘blauwe maandag’ of ‘blue Monday’, de dag van het jaar waarop de meeste mensen zich triest, neerslachtig of weemoedig voelen. De Britse psycholoog Cliff Arnell had daarvoor een ‘wetenschappelijke’ formule uitgewerkt: in de derde week van januari realiseren we ons onder meer, dat onze kersverse goede voornemens al in rook zijn opgegaan. We zouden ook in een dipje zitten na de eindejaarsfeesten. Bovendien hebben we nog niet meteen uitzicht op de volgende vakantie in de zon. Volgens pyschiater Koen Demyttenaere (KU Leuven) is de theorie van Arnell een stunt. De Britse touroperator Sky Travel betaalde Arnell voor zijn ‘blue Monday’-theorie. Eind januari begon de promocampagne voor het zomerseizoen in de reissector.

Traditionele lekkernijen

Bij ons worden oliebollen en appelbeignets gebakken en kleine hapjes gemaakt voor de jaarovergang. In de Belgische provincie West-Vlaanderen worden tijdens de nieuwjaarsperiode ‘lukken’ gebakken. Lukken zijn harde suikerwafeltjes die in een speciaal lukkenijzer worden gebakken. In alle provincies bij onze zuiderburen worden bovendien dikwijls gewone wafels of pannenkoeken gebakken, afhankelijk van de lokale of familietradities. Ook typisch voor de nieuwjaarsperiode daar, zijn de hartvormige peper- of lekkerkoeken. Deze peperkoeken worden versierd met chocolade of met suikerglazuur en het zijn meestal de grootouders die zo’n koek schenken aan hun kleinkinderen, of andersom. Dat de peperkoek in de vorm van een hart wordt gemaakt, heeft te maken met de symboliek ervan: een hart symboliseert namelijk het leven. Ook worden er in sommige streken nieuwjaarsspekken of ‘nieuwjaarkes’ uitgedeeld. Dit zijn ruitvormige harde snoepjes met een rode kleur en witte stippen die overwegend een anijssmaak hebben.

Ludiek

Na Nieuwjaar organiseren vele bedrijven, gemeenten,  verenigingen en instellingen hun nieuwjaarsrecepties. Maar het hoogtepunt is de in toenemende mate populaire nieuwjaarsduik, traditioneel liefst op Nieuwjaarsdag.  Dan trotseren velen even het koude Noordzeewater om de kater van de eindejaarsfeesten te bevriezen en het nieuwe jaar gezond in te zetten. Sommigen onder hen zijn getooid in de gekste kostuums wanneer ze zich in de Noordzee wagen. Na de duik kunnen de koukleumen zich opwarmen aan een jenevertje of een kop soep en natuurlijk worden er ook heel wat nieuwjaarswensen uitgewisseld. De overlevering zegt dat de eerste nieuwjaarsduik in Nederland werd genomen in 1959. De jaarlijkse nieuwjaarsduik in zee bij Scheveningen is intussen wereldvermaard en trekt enthousiastelingen uit binnen- en buitenland aan. In de Italiaanse hoofdstad Rome, zijn er echte waaghalzen: slechts een handvol duikers durft het aan om van een 17 meter hoge brug in het ijskoude water van de Tiber te springen. Deze Italiaanse duik is al sinds 1946 een traditie en heeft jaarlijks heel wat bekijks.

Vuur

In kijkdui steken ze pallets in brand maar om het oude jaar definitief vaarwel te zeggen, worden in de loop van januari, meestal rond Driekoningen, kerstbomen ingezameld om te verbranden. Die verbranding trekt veel bekijks, ondanks dat milieufanaten ook hier weer wat op aan te merken hebben. Velen zien het als het vieren  dat de dagen gaan lengen met het licht dat afkomstig is van de verbranding. Ook hiermee werd oorspronkelijk geprobeerd de slechte geesten te verdrijven. Bovendien zou het ongeluk brengen om na Nieuwjaar nog kerstgroen in huis te hebben, daarom moet het allemaal worden verbrand. Prettige jaarwisseling gewenst!

(Bron: https://histories.be/ritueel/oudejaarsavond-en-nieuwjaar/; familiearchief f. van son; https://isgeschiedenis.nl/nieuws/geschiedenis-van-oud-en-nieuw).